బంజారాల చరిత్ర (HISTORY OF BANJARAS)

భారతదేశంలోనిబంజారా సమాజం (THE BANJARA COMMUNITY OF INDIA)

1. పరిచయం

బంజారాలు భారతదేశంలో అతిపెద్ద గిరిజన జాతులలో ఒకటి. వీరిని లంబాడీలు, లమానీలు, సుగాళీలు, వంజరులు వంటి అనేక పేర్లతో పిలుస్తారు. చరిత్రలో వీరు ప్రధానంగా  వ్యాపార చరగానులు (Nomadic Traders) గా గుర్తింపు పొందారు. నేడు వారు దేశంలోని అనేక రాష్ట్రాలలో స్థిరపడి జీవిస్తున్నారు.

2. మూలం (Origin)

• ‘బనజ్’ (అడవి) మరియు ‘వాణిజ్య’ (వ్యాపారం) అనే సంస్కృత పదాల నుండి “బంజారా” అనే పేరు వచ్చిందని కొంతమంది చరిత్రకారులు భావిస్తున్నారు.

• వీరు మొదటగా ఆఫ్ఘానిస్తాన్ మరియు రాజస్థాన్ ప్రాంతాల నుండి వచ్చారని భావించబడుతుంది.

• వీరిని ప్రధానంగా రెండు తెగలుగా విభజించారు –

  1. మతూరియా

  2. లబానా (లమానా)

3. చారిత్రక ప్రాధాన్యం

• బంజారాలు ప్రాచీన కాలం నుండి ధాన్యం, ఉప్పు, వెదురు, కట్టెలు, వస్త్రాలు తరలించే ప్రధాన వ్యాపారులు.

• మొఘల్ కాలంలో వీరు సైన్యానికి సరఫరాదారులుగా పని చేశారు.

• వీరి వ్యాపార మార్గాలు భారతదేశంలోని ఉత్తరం – దక్షిణం – తూర్పు – పశ్చిమం అన్నీ కలిపేవి.

• చరిత్రకారులు బంజారాలను  రోమాని జిప్సీల (Eastern Europe) తో పోల్చారు. వీరిలో అనేక మానవశాస్త్రీయ లక్షణాలు ఒకేలా ఉన్నాయి.

4. సామాజిక నిర్మాణం (Social Structure)

• బంజారాలు తండా అనే చిన్న గ్రామాలలో జీవిస్తారు.

• ప్రతి తండాలో 6–20 కుటుంబాలు ఉంటాయి.

• తండాలో సమిష్టి బాధ్యత (Collective Responsibility) విధానం ఉంటుంది.

• వీరి సమాజం పట్టి → వంశం (Clan) → తండా → కుటుంబం అనే నిర్మాణంలో ఉంటుంది.

• ఎండోగామస్ గ్రూప్ (సమాజంలోనే వివాహాలు చేసుకునే ఆచారం) పాటిస్తారు.

5. జీవన విధానం (Lifestyle)

• చరగాని జీవన విధానం బంజారాల ప్రత్యేకత.

• వారు ఎద్దులు, గేదెలు, గుఱ్ఱాలతో సరుకులు తరలించేవారు.

• నేటి పరిస్థితుల్లో చాలామంది వ్యవసాయం, కూలిపని, వేతన కార్మిక పనులు చేస్తూ జీవిస్తున్నారు.

• పశుపోషణ, వ్యాపారం, వాణిజ్యం కూడా కొంతమంది కొనసాగిస్తున్నారు.

6. సంస్కృతి (Culture)

• రంగురంగుల దుస్తులు, వెండి ఆభరణాలు, మణుల అలంకారాలు బంజారా మహిళల ప్రత్యేకత.

• తీజ్ పండుగ బంజారాల ముఖ్యమైన పండుగ.

• వీరి జానపద గీతాలు, నృత్యాలు సాంస్కృతిక సంపదలో ఒక మణి.

• తండా జీవనం, పెద్దల సలహాలు, సామూహిక ఉత్సవాలు వీరి సమాజంలో ఐక్యతకు సంకేతం.

7. మతం & ఆరాధన (Religion & Worship)

• బంజారాలు ప్రధానంగా హిందూ దేవతలను పూజిస్తారు.

• సీతమ్మతల్లి, భవాని, హనుమాన్, మహాదేవుడు వంటి దేవతలకు ప్రత్యేక ప్రాధాన్యం ఉంది.

• తండాలలో  స్థానిక దైవాలు (Gram Devata) కు పూజలు చేస్తారు.

8. నేటి పరిస్థితి (Present Status)

• ప్రస్తుతం బంజారాలు ప్రధానంగా వ్యవసాయం, కూలిపని, చిన్న వ్యాపారాలు చేస్తున్నారు.

• అనేక రాష్ట్రాలలో వీరిని  గిరిజనులు (Scheduled Tribes – ST) గా గుర్తించారు.

• విద్య, ఉద్యోగాలలో యువత ముందుకు వస్తోంది.

• రాజకీయాలలో కూడా బంజారాల ప్రాతినిధ్యం పెరుగుతోంది.

• ఆధునిక జీవనశైలిలోకి వచ్చినప్పటికీ, తమ ప్రత్యేక సంస్కృతి, సంప్రదాయాలు నిలుపుకుంటున్నారు.

9. ముగింపు (Conclusion)

బంజారాలు భారతదేశ చరిత్రలో ఒక ప్రత్యేకమైన స్థానాన్ని కలిగిన గిరిజన సమాజం. ఒకప్పుడు చరగాని వ్యాపారులుగా ఉండి, నేడు వారు స్థిర నివాసం, వ్యవసాయం, విద్య, ఉపాధి వైపు అడుగులు వేస్తున్నారు.
వారి సంస్కృతి, తండా జీవనం, జానపద కళలు భారత బహుళ సంస్కృతిలో ఒక అపూర్వమైన సంపద.

భారతదేశంలోని బంజారా గిరిజన సమాజం

బంజారాలు ప్రధానంగా రెండు తెగలుగా విభజించబడ్డారు – మతూరియా మరియు లబానా.
లమాన్ అనే పేరు, బంజారా అనే పేరుకంటే చాలా ముందే ప్రాచుర్యంలో ఉంది. లమాన్ బంజారాలు మొదట ఆఫ్ఘానిస్థాన్ నుండి వచ్చి, ఆ తరువాత రాజస్థాన్ మరియు భారతదేశంలోని ఇతర ప్రాంతాలలో స్థిరపడ్డారని చెప్పబడింది.

బంజారా సమాజంపై పాశ్చాత్య మరియు భారతీయ పండితులు విస్తృతంగా రచనలు చేశారు. అయినప్పటికీ భాషా ప్రయోగం (Semantics), చారిత్రకత (Historicity), ప్రదేశం (Location), జాతి (Ethnicity), వర్గీకరణ (Categorization), కుల-వంశ విభజన (Caste-clan dichotomy), సమాజ గుర్తింపు, వలస పాలనకు ముందు-తరువాతి రాజకీయ పరిస్థితుల్లో బంజారాల స్థితి వంటి అంశాలు ఇప్పటికీ పరిశోధకుల దృష్టిని ఆకర్షిస్తున్నాయి.

భారతదేశ బంజారాలకు గొప్ప చారిత్రక వారసత్వం ఉంది. వీరు తూర్పు యూరప్, మధ్య ప్రాచ్యంలోని రోమాని జిప్సీలతో అనేక మానవ శాస్త్రీయ లక్షణాలు, చారిత్రక అంశాలు పంచుకుంటారు. అందువల్ల రోమాని జిప్సీలు, లంబానీలు, బంజారాలు ఒకే సోదరత్వాన్ని పంచుకున్నట్లు చరిత్ర చెబుతోంది (Rathod, 2008:10)

బంజారాలు భారతదేశంలోనే అతిపెద్ద జాతి గిరిజన సమూహం. వీరిని సాధారణంగా కులవ్యవస్థలో పరిగణించరు. వీరు ప్రాథమికంగా అడవి ప్రాంతాలలో (బనజ్) నివసిస్తూ, వ్యాపారం (వాణిజ్య) మీద ఆధారపడి జీవించేవారని సంస్కృత పదప్రయోగాల ఆధారంగా తెలుస్తుంది.

బంజారాలను వివిధ పేర్లతో పిలుస్తారు:

లమాన్స్, లంబారా, లాబన్స్, లాభాని, లక్షపతి, లమనీస్, లావని, లబన్, లాభాని ముఖ, లమన్, లేమడి, లమడి, లంబాడి, లమాని, లాభనా, లుమడలే, బ్రింజర్, బ్రిపారి, బంజారి, పిండారి, బంగాలా, బంజోరి, బంజూరి, బ్రింజారి, ఢాఢి, గోర్మతి, గూళా, గుర్మర్తి, ముక్కేరి, సుగాలి, సుకాలి, కోరా, టాండా, వంజరి, వంజారా, వాంజరి, వాంజి అనే అనేక పేర్లతో వీరికి గుర్తింపు ఉంది.

బంజారాల పేర్లు – మూలం & అర్థం

1. లమాన్ / లమాని / లమాడి / లేమడి

   • మూలం: సంస్కృత పదం “లవణ” (ఉప్పు) నుండి వచ్చింది.

   • అర్థం: ఉప్పు వ్యాపారం చేసే వారు.

2. లంబాడి / లంబాని

   • మూలం: “లంబ” అంటే పొడవైన దుస్తులు, “ఆడి” అంటే మహిళ.

   • అర్థం: పొడవైన రంగురంగుల దుస్తులు ధరించే మహిళలతో ఉన్న సమూహం.

3. లాభాని / లాభనా

   • మూలం: “లాభ” అనే పదం నుంచి వచ్చింది.

   • అర్థం: లాభం కోసం వ్యాపారం చేసేవారు.

4. లక్షపతి

   • మూలం: “లక్ష” + “పతి”.

   • అర్థం: విస్తారమైన సంపద కలవారు, ధనవంతులు.

5. బ్రింజర్ / బ్రింజారి / బ్రిపారి

   • మూలం: హిందీ-ఉర్దూ పదం “బ్రింజ్” (సామాను / సరుకు).

   • అర్థం: సరుకులు మోసే వారు, వ్యాపార దళారులు.

6. వంజారి / వంజారా / వాంజరి / వాంజి

   • మూలం: సంస్కృత పదం “వాణిజ్య” (వ్యాపారం).

   • అర్థం: వ్యాపారం చేసే ప్రజలు.

7. సుగాలి / సుకాలి

   • మూలం: తెలుగు ప్రాంతంలో పుట్టిన పేరు.

   • అర్థం: తండాలో నివసించే వ్యాపార గిరిజనులు.

8. టాండా

   • మూలం: బంజారాల గ్రామం లేదా శిబిరం.

   • అర్థం: ఒకచోట బస చేసి నివసించే సమూహం.

9. గోర్మతి / గోళా / గుర్మర్తి

   • మూలం: వీరు పాడే జానపద గీతాల పద్ధతులపై ఆధారపడి వచ్చిన పేర్లు.

   • అర్థం: పాటలు, గాథలు చెప్పేవారు.

10. ముక్కేరి / ధాడీ

    • మూలం: పంజాబ్ ప్రాంతంలో వినిపించే పేరు.

    • అర్థం: కథలు చెప్పే వారు, గాయకులు

 బంజారాల జీవన విధానం (Lifestyle of Banjaras)

బంజారాలు బలమైన, ఆశావహమైన ప్రజలు. వీరి వర్ణం తెల్లగా ఉంటుంది.
చారిత్రకంగా వీరు చరగాని జీవన విధానం (Nomadic life) గడిపారు.

• పశువులను పెంచడం,

• ఉప్పు వ్యాపారం చేయడం,

• సరుకులను ఒక ప్రదేశం నుండి మరొక ప్రదేశానికి తరలించడం వీరి ముఖ్య వృత్తులు.

ఇప్పటి కాలంలో వీరిలో చాలామంది వ్యవసాయం, వేతన కూలిపనులు చేసుకుంటూ స్థిర నివాసం ఏర్పరుచుకున్నారు. అయితే, గతంలో ఉన్న తండాలలో వేరుగా జీవించే అలవాటు ఇప్పటికీ కొనసాగుతుంది (Naik and Naik, 2012:05).

వీరి ప్రత్యేక దుస్తులు, వారసత్వం, సంప్రదాయాలు, భాష వారిని ఇతర ప్రజల నుండి వేరుగా నిలబెడతాయి. అందువల్ల వారు ఒక ప్రత్యేకమైన జీవన శైలిని కొనసాగిస్తున్నారు.

చరిత్రలో బంజారాలు ప్రధాన వ్యాపార చరగానులు.
వారు ముఖ్యంగా ధాన్యం, ఉప్పు, వెదురు, కట్టెలు, ఇతర అవసరమైన వస్తువులు వ్యాపారం చేసేవారు.
జీవనోపాధి కోసం స్థలం మారడం వీరి ఆచారం, ఎందుకంటే వారు భారత సమాజంలో పట్టింపు తక్కువగా ఉన్న వర్గాలు (marginalized sections) (Travel, 2009:14).

1. శారీరక లక్షణాలు

• బంజారాలు బలమైన శరీరాకృతితో, కష్టాలను తట్టుకునే శక్తివంతమైన ప్రజలు.

• వీరి వర్ణం సాధారణంగా తెల్లటి / గోధుమరంగు ఉంటుంది.

• శ్రమతో కూడిన జీవన విధానం వలన వీరికి ఆత్మవిశ్వాసం, ఆశావహ స్వభావం ఎక్కువ.

2. చారిత్రక జీవన విధానం

• చరగాని జీవనం (Nomadic life) వీరి ముఖ్యమైన లక్షణం.

• వీరు ప్రధానంగా:

  • పశువులను పెంపకం చేసేవారు (గేదెలు, ఎద్దులు, గుఱ్ఱాలు).

  • ఉప్పు వ్యాపారం చేసేవారు.

  • సరుకులను రవాణా చేసేవారు (ఒక ప్రాంతం నుండి మరొక ప్రాంతానికి)

3. నేటి జీవన విధానం

• నేడు ఎక్కువ మంది బంజారాలు వ్యవసాయం చేస్తూ స్థిర నివాసం ఏర్పరుచుకున్నారు.

• కొంతమంది వేతన కూలిపనులు, చిన్న వ్యాపారాలు, శ్రమాధారిత పనులు చేస్తున్నారు.

• అయినప్పటికీ, గతంలో ఉన్నట్లే తండాలలో వేరుగా జీవించే అలవాటు ఇంకా కొనసాగుతుంది.

• సాధారణంగా వీరు ఇతర సమాజాల నుండి వేరుగా ప్రత్యేకంగా నివసించడం ఇష్టపడతారు.

4. సంస్కృతి & వారసత్వం

• బంజారాల దుస్తులు, అలంకారాలు, ఆభరణాలు ప్రత్యేకమైనవి.

  • మహిళలు రంగురంగుల ఘాగ్రాలు (పొడవైన స్కర్టులు) ధరించడం,

  • వెండి ఆభరణాలు వేసుకోవడం,

  • రంగురంగుల మణుల గాజులు, బంగడాలు వాడడం ముఖ్య లక్షణం.

• వీరి జానపద కళలు, నృత్యాలు, పాటలు, సంప్రదాయాలు వారిని ప్రత్యేకంగా నిలబెడతాయి.

• భాష కూడా ప్రత్యేకమైనది; కొందరు దీనిని గోర బోలీ / గోరమతి అంటారు.

5. వృత్తులు (Occupations)

చరిత్రలో బంజారాలు వ్యాపారం చేసే ప్రధాన వస్తువులు:

• ధాన్యం

• ఉప్పు

• వెదురు

• కట్టెలు

• ఇతర అవసరమైన వస్తువులు

జీవనోపాధి కోసం వీరు ఎప్పటికప్పుడు ఒక ప్రాంతం నుండి మరొక ప్రాంతానికి వలస వెళ్ళడం చేసేవారు.

6. సామాజిక స్థితి

• భారత సమాజంలో వీరు చాలా కాలం పాటు  పట్టింపు తక్కువగా ఉన్న వర్గాలు (marginalized sections) గా ఉన్నారు.

• సమాజపు ప్రధాన ప్రవాహం నుండి కొంత వేరుగా జీవించడం వీరి జీవన విధానంలో భాగమైపోయింది.

7. మతం & ఆరాధన

• బంజారా గిరిజన సమాజం ప్రధానంగా హిందూ దేవతలు, దేవతలను ఆరాధిస్తుంది.

• వీరి ఆరాధనలో ముఖ్యంగా:

  • సీతమ్మ తల్లి

  • భవానీ అమ్మవారు

  • హనుమాన్

  • మహాదేవుడు (శివుడు)

  • తండాల దైవాలు (Gram Devatas)
    ప్రత్యేక ప్రాధాన్యం కలిగినవిగా ఉంటాయి.

బంజారాల సామాజిక వ్యవస్థ

బంజారాలను వ్యాపార చరగాని గోత్రాలుగా వర్ణించారు. వీరు ఎండోగామస్ (స్వజాతి వివాహ) సమూహంగా ఏర్పడి ఉంటారు.

• వీరు ప్రాంతాల వారీగా పట్టీలు (Pattis) అనే గుంపులుగా విభజించబడ్డారు.

• ప్రతి పట్టీలో మరికొన్ని ఎండోగామస్ యూనిట్లు (వివాహ సమూహాలు) ఉంటాయి.

• ప్రతి కులం (clan) అనేది తండాలు (Tandas) అనే చిన్న గుంపులుగా ఏర్పడుతుంది.

• ఒక తండాలో 6 నుండి 20 కుటుంబాలు ఉంటాయి.

తండా సభ్యులందరూ సమిష్టి బాధ్యత (Collective Responsibility) సిద్ధాంతాన్ని అనుసరిస్తారు.

• కుటుంబం ఉత్పత్తి (producing) మరియు వినియోగం (consuming) చేసే యూనిట్ అయితే,

• తండా సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ విషయాల్లో పరిపాలనా యూనిట్గా పనిచేస్తుంది.

ప్రతి తండాలోని కుటుంబాలు రక్తసంబంధాలు (Kinship ties) ద్వారా ఒకరికొకరు బలంగా అనుబంధమై ఉంటాయి.

• ఇవి సభ్యులకు భద్రత కలిగిస్తాయి.

• ఒకరికొకరు నియమాలు, బాధ్యతలు, అంచనాలు పాటించేలా బంధిస్తాయి.

బంజారాల ఉద్భవం మరియు వ్యాప్తి

బంజారాలను అడవుల్లో నివసించే, ఇండో-యూరోపియన్ భాష మాట్లాడే గిరిజనులుగా కూడా పిలుస్తారు. వీరు సాధారణంగా డ్రావిడ భాషలు మాట్లాడే అభివృద్ధి చెందిన సమాజాల మధ్య నివసిస్తూ ఉంటారు.

దక్షిణ భారతదేశంలో ఉన్న ఇండో-యూరోపియన్ భాషలు మాట్లాడే గిరిజనులు చాలా వరకు చరగాని వర్గాలకు చెందినవారు.

• వీరిలో ప్రధానంగా బంజారాలు, పార్ధీలు (ఇండియన్ జిప్సీలు) ఉంటారు.

• వీరి వలస చరిత్ర ప్రకారం, గత కొన్ని శతాబ్దాల క్రితం రాజస్థాన్ నుండి దక్షిణ భారతదేశానికి వలస వచ్చారు.

కొంతమంది పరిశోధకుల అభిప్రాయం ప్రకారం:

• డ్రావిడులు భారత ఉపఖండానికి చెందిన ప్రాచీన నివాసులు.

• తరువాత వచ్చిన ఇండో-యూరోపియన్ వర్గాలు వారిని దక్షిణ దిశగా తోసివేయడం, చుట్టుముట్టడం లేదా వారి భాషలను మార్చడం జరిగిందని భావిస్తున్నారు.

బంజారా సమాజం శతాబ్దాల తరబడి తన ప్రభావాన్ని నిలుపుకుంటూ, భారతదేశపు రాజకీయ చరిత్రను మలచడంలో, మళ్లీ మలచడంలో ప్రధాన పాత్ర పోషించింది